Poczucie tożsamości jest kluczowe dla całego rozwoju dziecka. Wpływa na jego postrzeganie świata, samoocenę, stabilizację emocjonalną, poziom przejawiania tolerancji, a także podejmowane decyzje życiowe. Kształtowanie tożsamości następuje już na bardzo wczesnym etapie rozwoju w związku z wieloma czynnikami. Jak przebiega opisywany proces i co robić, aby nie dopuścić do jego zaburzenia?
W wieku przedszkolnym dzieci zaczynają uświadamiać sobie, że są częścią większej społeczności. Choć mogłoby nam się wydawać, że jeszcze niewiele rozumieją z otaczającego ich świata, one dostrzegają już swoje miejsce w rodzinie, a nawet w większej grupie. Rodzice, opiekunowie i nauczyciele odgrywają zatem niezwykle ważne role w kształtowaniu tożsamości dziecka — nie tylko poprzez wspieranie jego poczucia własnej wartości. Jak zatem przebiega kształtowanie tożsamości?
Po etapie niemowlęcym wczesnym i późnym, występuje kluczowy etap wczesnego dzieciństwa (2-3 rok życia), gdy maluch stawia pierwsze kroki w społeczeństwie. Dziecko w tym okresie zaczyna rozwijać umiejętności interpersonalne jak m.in. dzielenie się zabawkami oraz współpracę z innymi dziećmi. Ponadto uczy się abstrakcyjnie myśleć i rozwiązywać proste problemy.
Następnie wyróżnia się etap późnego dzieciństwa (4-5 lat). Tutaj dochodzi do rozwoju zdolności poznawczych dziecka, w tym przede wszystkim pamięci, myślenia logicznego i rozumienia zasad matematycznych. Oprócz tego dochodzi do rozbudowania wyobraźni oraz kreatywności, co pozwala dziecku na zabawę w role, a także tworzenie swoich własnych światów.
Co niezwykle istotne, już na tak wczesnych etapach możemy również zauważyć zaburzenia w rozwoju emocjonalnym dziecka, które mogą utrudniać mu budowanie i stabilizację własnej tożsamości. Objawy takie jak niechęć do współpracy z rówieśnikami, dominująca osobowość i wycofanie mogą na przykład wskazywać na syndrom jedynaka, który może zaburzać osąd dziecka na temat otaczającego go świata i środowiska.
Niezależnie od tego, ile mamy lat i w jakim środowisku żyjemy, na nasz rozwój oraz samopoczucie zawsze wpływa mnóstwo czynników zewnętrznych. W przypadku dziecka w wieku przedszkolnym, chcąc zadbać o jego prawidłowe kształtowanie tożsamości, powinniśmy zwrócić uwagę na:
Kształtowanie tożsamości dziecka, a także proces poznania wartości, można podzielić na kilka etapów:
Aby proces ten przebiegł właściwie, dziecko powinno przejść przez wszystkie jego etapy. Dzieci okresu przedszkolnego uczą się poprzez doświadczenie, dlatego istotne jest, aby nauczyciele i rodzice stworzyli odpowiednie warunki do kształtowania wartości. Pamiętajmy, że zaburzenia na tej płaszczyźnie mogą rzutować na całe dorosłe życie.
Niezależnie od sytuacji, przedszkolak nie ma jeszcze na tyle zasobów i wiedzy, aby samodzielnie zadbać o swój rozwój emocjonalny. To dlatego tak istotny jest wkład rodziny oraz nauczycieli, którzy stanowią — oprócz rówieśników — najbliższe otoczenia malca. Zatem — jak wesprzeć rozwój tożsamości dziecka w przedszkolu?
Przede wszystkim należy stworzyć dla przedszkolaka bezpieczne i kochające środowisko. Dzieci, które czują się akceptowane i kochane, łatwiej rozwijają silne, pozytywne poczucie własnej wartości. Ważne jest również, abyśmy chwalili przedszkolaka za jego zachowanie, osiągnięcia i nabywane umiejętności. To na te aspekty swojego życia maluch ma największy wpływ — nie na wygląd czy inteligencję. Temat ten poruszaliśmy również w artykule: Jak zadbać o rozwój dziecka do 5. roku życia?
W trakcie rozwijania własnej tożsamości dziecko powinno również poznawać inne kultury i zwyczaje, aby naturalnie przejść do procesu akceptacji różnorodności świata oraz rozwijać głębokie aspekty tolerancji. Dobrze, aby bliscy umożliwiali mu eksplorowanie nowych zwyczajów bez tworzenia barier, aby zrozumiał, że każdy człowiek — niezależnie od wyznania, płci czy narodowości — ma wartość i zasługuje na akceptację, szacunek oraz zrozumienie.
W wieku przedszkolnym dzieci zaczynają również powoli zapoznawać się ze swoją tożsamością płciową. Aby proces ten przebiegał prawidłowo, warto pozwalać dziecku na samodzielne dobieranie zabawek oraz ubrań. Nie należy się również obawiać jeśli dziewczynka wybiera „chłopięce” zabawki czy ubrania (lub na odwrót). Nie ma w tym nic nienaturalnego – proces poznawczy wymaga poznania „wszystkiego” lub „ciekawego”. Dzięki temu dziecko dokładnie analizuje swoje upodobania, pragnienia czy gust, aby ostatecznie podążyć konkretną drogą rozwoju.
Znamy już poszczególne etapy rozwoju dziecka w wieku wczesnoszkolnym. Jako rodzice i pedagodzy możemy kontrolować i prawidłowy przebieg, np. poprzez odpowiednie zajęcia czy zabawę. Jednym z pomocnych narzędzi jest minibook „Kształtowanie się tożsamości u dzieci w wieku od 3 do 6 lat”. Pozycja zawiera gotowe, bezpieczne scenariusze dostosowane do wieku przedszkolaka, dzięki którym odkryje on swoje miejsce w świecie, a także zbuduje szacunek do drugiego człowieka. Niniejsze narzędzie dydaktyczne może być również szczególnie pomocne przy rozwijaniu tożsamości dzieci pochodzących z innych kręgów kulturowych lub etnicznych. Ciągła migracja w wyniku różnych zdarzeń jest naturalnym zjawiskiem, jednak dzieci trafiające z innych kręgów narodowościowych do nowego otoczenia mogą mieć szczególne trudności ze zrozumieniem, odkryciem i rozwijaniem swojego wewnętrznego JA. Należy umiejętnie im pomóc odnaleźć się w nowej sytuacji, a następnie wspomóc procesy porównawcze, dzięki którym ukształtuje się jego tożsamość.
Dodatkowym narzędziem wspomagającym mogą być bajki międzykulturowe, które w przystępny sposób mogą wpływać na rozumienie dziecka i pomóc mu dostrzec, w jakim środowisku czuje się najbardziej komfortowo.
