Obalając na samym wstępie mity, podkreślmy, że Zespół Aspergera to nie choroba. Jego objawy nie znikają pod wpływem przyjęcia leków czy specjalistycznych terapii. Osoby z Zespołem Aspergera nie podlegają kategoriom niepełnosprawności czy z automatu nie posiadają deficytów intelektualnych. Zespół Aspergera to zaburzenie ze spectrum autyzmu, które obejmuje między innymi trudność w nawiązywaniu relacji społecznych i komunikacji niewerbalnej, przez co niejednokrotnie mylony jest z introwertyzmem. Nie ma określonych jednoznacznych przyczyn występowania tego zaburzenia, dlatego uznaje się, że wpływają na to wieloczynnikowe elementy neurorozwojowe.

Ale wiele osób zastanawia się, że skoro Zespół Aspergera obejmuje aspekt zachowań społecznych, to jak rozpoznać go u dzieci, które dopiero uczą się je nawiązywać i rozumieć? Zwróćmy uwagę na kilka wskazujących na to objawów. 

Dziecko z Zespołem Aspergera – objawy

Ponieważ Zespół Aspergera najczęściej diagnozowany jest w wieku szkolnym, rodzice niejednokrotnie nie dostrzegają potencjalnego atypowego zachowania swojej pociechy w jej młodszym okresie. Z tego powodu w niniejszym akapicie podzielimy objawy Zespołu Aspergera na bardzo wczesne, które można zaobserwować już u 3-latka oraz u dzieci będących na etapie wczesnoszkolnym.

Wczesne objawy:

• brak reakcji na własne imię,
• zaburzenia sensoryczne – dziecko może wykazywać nadwrażliwość na bodźce dotykowe lub całkowitą obojętność,
• niechęć do zmian (może się to nawet wiązać z drobnymi zmianami żywieniowymi. Dziecko pijące mleko może niechętnie “przejść” na pokarmy stałe, bo wiąże się to z zaburzeniem jego dotychczasowego schematu),
• niezdarność ruchowa,
• ograniczona gestykulacja lub mimika,
• brak dzielenia wspólnego pola uwagi,
• brak wskazywania palcem.

 Objawy ułatwiające konkretną diagnozę:

• umiejętność szybkiego uczenia się – dziecko z Zespołem Aspergera często prześciga edukacyjnie swoich rówieśników, zdobywa wiedzę z ponadprzeciętną łatwością,
• brak chęci do interakcji z rówieśnikami i pracy w grupie. Nie oznacza to jednak, że dziecko z Zespołem Aspergera wcale nie nawiązuje relacji społecznych, natomiast robi to chętnie ze znacznie starszymi od siebie osobami,
• unikanie kontaktu wzrokowego,
• ponadprzeciętne jak na swój wiek, wyszukane słownictwo. Można niekiedy mieć wrażenie, że dziecko z Zespołem Aspergera jest istną encyklopedią,
• trudność w okazywaniu i rozumieniu zachowań empatycznych (lub samej empatii),
• trudność w rozumieniu ironii i żartów,
• dziecko wykazuje ściśle określone, wąskie zainteresowania. Jego cała uwaga jest na nich skupiona. Towarzyszy temu schematyczność i brak zainteresowania zabawą – woli np. układać klocki lub czytać.

Oczywiście konkretną diagnozę powinien postawić lekarz psycholog/psychiatra dziecięcy. Powyższe objawy mogą jedynie wskazywać na zaburzenie ze spectrum autyzmu i powinny być czynnikiem pobudzającym do specjalistycznej konsultacji. Przydatne informacje w zakresie postępowania diagnostycznego możesz znaleźć w artykule: Czym jest Zespół Aspergera i jak się objawia?

Dziecko z Zespołem Aspergera – jak postępować?

Jeśli usłyszysz powyższą diagnozę, nie panikuj. Dziecko z Zespołem Aspergera nie wymaga specjalnego traktowania, a większego zrozumienia i pomocy w stworzeniu pomostu do lepszego porozumiewania się ze światem zewnętrznym. W tym przypadku niezbędna jest zatem wspólna praca w przestrzeni domowej oraz szkolnej. Skupmy się w pierwszej kolejności na tym, jak postępować w domu.

Jak wychować dziecko z Zespołem Aspergera?

Ponieważ dziecko z Zespołem Aspergera ma trudności w okazywaniu uczuć, nawiązywaniu relacji i rozumieniu reakcji, logiczne jest, że należy je tych rzeczy uczyć. Pamiętaj jednak, że nie jest to typowa „wychowawcza” nauka na zasadzie uczenia dobrych manier: Powiedz: proszę i dziękuję. Niezbędny jest czas, systematyczność i cierpliwość. Dziecko powinno czuć się bezpieczne i akceptowane, a nie zmuszane do zmian. W zależności do wieku dziecka warto je oswajać z informacją, dlaczego odczuwa wiele rzeczy inaczej i zaznaczać, że nie ma w tym nic złego. Podkreślaj jednak, że ważne jest elastyczne dostosowanie się do ogółu, by w sposób prawidłowy przedstawiać i argumentować swoje pragnienia czy potrzeby.

Wielu rodziców decyduje się na rodzicielstwo bliskości, które ma za zadanie ćwiczyć dziecku okazywanie uczuć czy rozumieć większą gamę emocji. Nie jest to element niezbędny, a wszystko uzależnione jest od charakteru dziecka i podejścia wychowawczego rodziców/opiekunów.

Kluczową jednak rolą w wychowywaniu dziecka z Zespołem Aspergera jest specjalistyczne wsparcie pedagogów, psychiatrów lub neurologopedów. Specjaliści pomogą Ci dobrać odpowiedni wzorzec zachowań, który w delikatny, ale konkretny sposób pomoże w otworzeniu się dziecka pod względem społecznym. Dzięki odpowiedniej współpracy, dziecko w dorosłym życiu może bardzo dobrze funkcjonować, a jego środowisko nawet nie dostrzegać objawów Zespołu Aspergera.

Motywuj dziecko poprzez nagradzanie. Dzieci z Zespołem Aspergera nie uczą się przez naśladownictwo, dlatego czynnikiem pobudzającym do współpracy mogą być nagrody. Zastanów się, co Twoje dziecko najbardziej lubi i na czym mu zależy. Nagradzaj za zachowanie, które chciałbyś, aby dziecko przejawiało częściej. Oczywiście nie dajemy nagród na wyrost i nie powinny one pełnić roli przekupstwa. 

Wspólna zabawa jest także ważnym aspektem wychowawczym. Dzieci z Zespołem Aspergera bawią się w jeden określony sposób, często woląc samotną zabawę. Poprzez ćwiczenia, które zasugeruje Ci terapeuta, dąż do pokazania dziecku innych modeli zabaw. Na przykład jeśli dziecko bawi się klockami i układa je, tylko budując wieżę, pokaż, ze można z nich zbudować niskie, rozłożyste konstrukcje. Podczas radosnych momentów przejaskrawiaj swoją mimikę i reakcje, by dziecko mogło je dokładnie i prawidłowo zrozumieć.

Jaka szkoła dla dziecka z Zespołem Aspergera?

Rodzice często zastanawiają się, do jakiej szkoły powinno uczęszczać ich dziecko, by mogło nie tylko odebrać jak najlepszą edukację, ale również ćwiczyło zachowania społeczne. W tej kwestii nie ma określonej reguły – uczeń z Zespołem Aspergera może uczęszczać zarówno do szkoły ogólnodostępnej jak i specjalnej. Oczywiście logiczne jest, że szkoły specjalne/specjalistyczne mają lepsze zaplecze opiekuńcze wobec takich uczniów, a kadra nauczycielska może dysponować lepszą wiedzą na temat uczniów neurotypowych co przełoży się na całościową naukę.

Jednak bez względu na to, do jakiej szkoły będzie uczęszczać dziecko, nauczyciel  powinien pogłębić swoją wiedzę na temat ucznia z zaburzeniem ze spectrum autyzmu  i wprowadzić określone typy zachowań. Jakie? 

1. Staraj się mówić konkretnie. Długie, „gadatliwe” wypowiedzi sprawią, że dziecko przestanie skupiać się na zadaniu lub całkowicie go nie zrozumie.
2. Obserwacja ucznia i jego reakcji jest niezwykle ważna. Jeśli zauważysz, że uczeń jest zagubiony lub zdenerwowany, koniecznie reaguj. Podejdź i poświeć mu czas, by zażegnać dla niego ciężką sytuację.
3. Okazuj cierpliwość. Dzieci ze spectrum autyzmu niejednokrotnie nie zdają sobie sprawy, że naruszyły jakieś normy albo zachowały się w „niewłaściwy” sposób. Postaraj się wyjaśnić uczniowi, niepoprawność jego zachowania w sposób łagodny i dla niego zrozumiały.
4. Pamiętaj, że nie ma idealnego wzorca edukacyjnego. Każde dziecko z Zespołem Aspergera jest inne, dlatego szablonowe podejście nie będzie sukcesywnym działaniem. Indywidualne uwzględnienie jednostki jest kluczem do dobrej współpracy uczeń–nauczyciel.
5. Współpracuj z rodzicami. Opiekunowie dziecka zapewne będą podlegać specjalistycznemu wsparciu, które określi model wychowawczy. By efekty terapii behawioralnej były jak najlepsze, te same wzorce należy przejawiać w stosunku do dziecka także w środowisku szkolnym. Poznaj zatem najważniejsze punkty i metody postępowania, by nie zaburzać harmonogramu terapeutycznego. 
6. System motywacji. Tak jak w przypadku “modelu domowego”, o którym pisaliśmy wcześniej, motywuj poprzez nagradzanie dziecka.
7. Nie poddawaj się i nie ulegaj. Istotne jest, by uwzględniać trudności ucznia, ale nie oznacza to, że należy pozwalać mu na wszystko. Egzekwuj zasady, ale cierpliwie daj na to więcej czasu. Na przykład jeśli dziecko krzyczy lub się złości chcąc przykuć Twoją uwagę, zignoruj je. Oczywiście nie chodzi o pozostawienie dziecka bez opieki. Pokaż, że takie zachowanie nie przyniesie mu korzyści. Jeśli jednak się uspokoi i powie, czego potrzebuje, w sposób adekwatny do jego wieku i rozumienia, nawiąż z nim ponownie relację dialogu.
8. Upewnij się, że zrozumiał przekaz. Dzieci z Zespołem Aspergera nie zawsze muszą zrozumieć jak pozostała część grupy konkretne polecenie. Podejdź zawsze do ucznia i upewnij się, że wie, co ma robić.
9. Uwzględniaj indywidualne potrzeby sensoryki. Jeśli uczeń jest nadwrażliwy sensorycznie (np. na hałas), znajdź mu stałe miejsce, gdzie może się wyciszyć i uspokoić.
10. Stosuj pomoce dydaktyczne dla dzieci autystycznych. Mimo że Zespół Aspergera to najlżejsza forma ze spectrum autyzmu, warto posiłkować się pomocami dydaktycznymi w postaci bajek terapeutycznych. Świetne opracowania o emocjach czy reakcjach pomogą dziecku lepiej przyswoić sobie znaczenie wielu z nich.
11. Przygotuj otoczenie. Jeśli nauczasz w szkole ogólnodostępnej i w twojej klasie jest uczeń z Zespołem Aspergera, umiejętnie przygotuj na jego odmienność resztę klasy. Nie znaczy to przekazania komunikatu: Jaś was nie zrozumie, bo jest inny i nie umie się dobrze komunikować. Często takie podejście niesie za sobą wyobcowanie, czy prześladowania ze strony rówieśników. Zamiast tego, omów pewne zróżnicowane zachowania w formie warsztatów czy godziny wychowawczej. 

Oczywiście powyższe podpunkty należy modyfikować w zależności od możliwości czy warunków edukacyjnych.

Bibliografia:

1. Dziecko z autyzmem i Zespołem Aspergera w przedszkolu i w domu, sprawdzone materiały, rozwiązania i ćwiczenia do wykorzystania przez nauczycieli i rodziców. Agnieszka Łucjanek, Anna Krauze, Wydawnictwo Forum.
2. Praca z uczniem ze spectrum autyzmu, Joanna Ławicka, Wydawnictwo Forum.
3. Ćwiczenia dla dzieci z Zespołem Aspergera, Mateusz Kędzierski.
4. Jak pracować z dzieckiem ze spektrum autyzmu nad rozwojem komunikacji, Ewa Małachowska.