Zacznijmy jednak od wyjaśnienia — czym jest rozwój poznawczy? Najprościej ujmując, są to komponenty, dzięki którym dziecko poznaje i rozumie otaczający go świat, dzięki umiejętności przetwarzania dochodzących do niego informacji. Procesy składające się na rozwój poznawczy zwykło się dzielić na elementarne i złożone.

Elementarne procesy poznawcze wiążą się z informacją, a ściślej, z jej odbiorem, interpretacją i przechowywaniem. Kategorie, które rozróżniamy, to:

• uwaga – umiejętność skupienia się na czynności przez określoną ilość czasu.
• percepcja  — świadome rejestrowanie i odbieranie informacji związanych ze środowiskiem zewnętrznym.
• pamięć – zdolność rejestrowania, magazynowania i przywoływania informacji, skojarzeń oraz wrażeń zmysłowych.

Zdarza się, że do elementarnych procesów poznawczych zaliczane są również funkcje wykonawcze, odpowiedzialne za kontrolowanie wyżej wymienionych procesów. Niektórzy rozróżniają także wyobraźnię, choć to rozróżnienie budzi poważne kontrowersje.

Z kolei  do złożonych procesów poznawczych wliczają się:

• myślenie – polega na skojarzeniach i wnioskowaniu, zachodzących najczęściej bez użycia świadomości
• język – system budowania wypowiedzi, używany w celu komunikowania się.

Uczeń w stadium operacji konkretnych

Wiek wczesnoszkolny to według klasyfikacji Piageta moment, gdy ze stadium myślenia przedoperacyjnego dziecko przechodzi do stadium operacji konkretnych. Znika więc typowe dla małego dziecka myślenie egocentryczne, a rozwija się w szczególny sposób myślenie logiczne, dzięki któremu dziecko potrafi wyciągać oparte na logice wnioski.

Dziecko w wieku 7-11 lat, czyli w stadium operacji konkretnych, zaczyna rozumieć pojęcia objętości i masy, dokonuje także kategoryzacji. Rozumuje indukcyjnie – od szczegółu do ogółu.

Przekładając na konkretne umiejętności: oznacza to, że w tym czasie uczeń jest w stanie przyswoić działania arytmetyczne, pojęcia przestrzenne, proste zadania logiczne, mierzenie, a także relacje między zbiorami. Opanowuje także zasadę zachowania ilości, wedle której ilość substancji jest niezmienna, nawet jeśli zmieni się jej wygląd.

Jak wspierać rozwój poznawczy ucznia?

Uwaga

Ze względu na otaczającą nas we współczesnym świecie ilość bodźców, problemy z uwagą stają się coraz częstsze. Warto więc zadbać o estetykę otoczenia dziecka. Mowa tu przede wszystkim o miejscu, w którym będzie się uczyło. Na biurku powinny znajdować się jedynie potrzebne książki i przybory szkolne.

Uczeń w edukacji wczesnoszkolnej jest w stanie skupić swoją uwagę na 20-40 minut, w zależności od emocjonalnego zaangażowania w zadanie. Pamiętajmy o tym, proponując po tym czasie krótką przerwę.

Ćwiczenia, które pomagają w rozwoju uwagi, to przede wszystkim:

• storytelling – trenowanie coraz dłuższych form wypowiedzi: opowiadanie krótkiej bajki lub opisywanie trzymanego w ręce obrazka,
• wystukiwanie zapamiętywanego rytmu – powtarzanie rytmu za pomocą klaskania albo tupania,
• pisanie dyktand i krótkich form pisemnych,
• tworzenie obrazków poprzez łączenie punktów,
• wykreślanie w tekście określonych liter,
• rysowanie na plecach – najpierw dorosły rysuje dziecku na plecach kształt (może to być figura albo litera), a dziecko odgaduje, co rodzic narysował. Potem następuje zamiana.

Percepcja

W przypadku percepcji mamy do czynienia z mnogością rozwijanych zmysłów. W stadium operacji konkretnych skupiamy się przede wszystkim na wzrokowej. Dlatego warto kontrolować słuch i wzrok dziecka, a w razie podejrzeń problemów zdrowotnych, wybrać się do specjalisty.

Jak poprawić wydajność percepcji? Tu także przydadzą się ćwiczenia rozwijające uwagę. Poza tym postawmy na:

• wyodrębnianie głosek i sylab w wyrazach,
• składanie pociętych figur, liter i obrazków z papieru,
• ćwiczenie stosunków przestrzennych – przerysowywanie obrazka po kropkach,
• rozpoznawanie takich samych i innych liter w wyrazach, np. Ola-Ala, rak-rok,
• gry słowne — na przykład podawanie słowa, które zaczyna się na ostatnią literę poprzedniego.

Pamięć

Rozwój pamięci podczas edukacji wczesnoszkolnej ułatwi naukę w późniejszych latach. W przypadku ćwiczenia pamięci warto mieć na uwadze, by odbywało się to raczej w formie zabawy lub dodatkowej atrakcji.

Jakie zadania warto stosować?

• gry typu „Memory”,
• zgadnij, co się zmieniło – dziecko wychodzi z pokoju, a dorosły chowa jedną rzecz. Dziecko po powrocie musi odgadnąć, co zostało schowane,
• rejestrowanie historyjek – dorosły opowiada krótką bajkę. Dziecko po zakończeniu opowiada ją własnymi słowami,
• zapamiętywanie krótkich wierszy i form rymowanych,
• mnemotechniki – techniki mające na celu szybsze zapamiętywanie treści, np. krótkie formy wierszowane mówiące o zasadach ortograficznych.

Myślenie

Na początkowym etapie szkoły podstawowej u dzieci znika wcześniejsza impulsywność, a pojawiają się pierwsze zwiastuny refleksyjności, dzięki której dziecko popełnia mniej błędów, choć udziela odpowiedzi nieco wolniej.

Myślenie w tym wieku prowadzić ma przede wszystkim do rozwoju mowy, a także ułatwić proces nabywania wiadomości, umiejętności i nawyków.

Aby usprawniać rozwój myślenia, warto stosować takie ćwiczenia, jak:

• szukanie kreatywnego rozwiązywania problemów – np. Idąc do szkoły zorientowałeś się, że nie masz plecaka. Jak go zastąpisz?
• znajdowanie podobieństw między niepowiązanymi ze sobą przedmiotami, np. świeczka-lampka,
• szukanie skarbu z mapą – „skarbu” możemy szukać w obrębie mieszkania, ogrodu albo na nieco większej przestrzeni,
• gry planszowe – najlepiej takie, w których dziecko będzie zachęcane do podjęcia decyzji lub wymyślania czegoś,
• nauka programowania dla dzieci – np. program Scratch, Logo, Code.org.

Język

Rozwój mowy to bardzo ważny aspekt dorastania. W wieku wczesnoszkolnym wzrasta zasób słownictwa, rozwija się też umiejętność tworzenia zdań. Progres językowy ściśle koreluje z rozwojem świadomości i osobowości dziecka.

Gdy uczeń mówi, nie przerywamy i nie krytykujemy jego wypowiedzi, gdyż może to spowodować lęk przed mową publiczną. Warto dbać o poprawność języka, stosując ćwiczenia i zabawy logopedyczne. Poza nimi w rozwoju mowy pomaga również:

• słuchanie piosenek,
• zachęcanie do samodzielnego czytania,
• zabawy słowne, np. rymowanki.

Łatwo zauważyć, że część wymienionych zabaw „pokrywa się” i wiele z nich rozwija dziecko w więcej niż jednej kategorii poznawczej. Przykładem takiego zadania jest gra „Memory”, która prócz pamięci, ćwiczy uwagę.

Na koniec pamiętajmy, aby dostosować ćwiczenia i zabawy do poziomu umiejętności i rozwoju ucznia, aby nie zablokować jego motywacji do podjęcia dalszej nauki. Stadium operacji formalnych, w którym dziecko znajdzie się ok. 12 roku życia, będzie wymagać od niego równie wytężonego wysiłku.