Szkoła to nie tylko miejsce, w którym dzieci nabywają wiedzę i przygotowują się do dalszej ścieżki zawodowej. To niejako „drugi dom”, w którym spędzają bardzo dużą część czasu, nabywając doświadczenia społecznego i nawiązując więzi. Jednak dzieci z rodzin dysfunkcyjnych w szkole powinny zostać objęte szczególną opieką pedagogiczną, aby zapewnić im podstawowe potrzeby, które nie są zaspokajane w środowisku domowym i zniwelować powielanie niewłaściwych wzorców natury społeczno-emocjonalnej.
Bez względu na to czy jesteś nauczycielem wychowawcą, czy może uczysz danego przedmiotu ucznia z rodziny dysfunkcyjnej, sposób postępowania wobec niego powinien być taki sam i spełniać najważniejszy cel: pomoc i wsparcie. Dziecko z rodziny dysfunkcyjnej w szkole wymaga większej uwagi i poświęcenia czasu, by móc zadbać kompleksowo o jego harmonijny rozwój, a nie tylko suche przekazanie wiedzy. Aby móc to zrobić, należy dokładnie przeanalizować jego sytuację rodzinną i rozważyć, z jakimi problemami się boryka. Może się to wiązać ze współpracą całego grona nauczycielskiego, pedagogiem specjalnym lub organami zewnętrznymi (w skrajnych przypadkach). Nim jednak zaczniemy omawiać metody pomocy, podkreślamy, co to znaczy rodzina dysfunkcyjna.
Rodzina dysfunkcyjna to taka, która w zróżnicowanym stopniu nie spełnia swoich podstawowych funkcji oraz nie potrafi bez pomocy rozwiązać swoich problemów. Niektórzy specjaliści wyróżniają rodziny dysfunkcyjne okresowo lub dysfunkcyjne permanentnie ze względu na ich stopień zaniedbań i podjętych kroków przeciwdziałania.
Niekorzystna lub zła sytuacja ekonomiczna rodziny – ubóstwo, zła sytuacja mieszkaniowa, bezrobocie, problemy finansowe.
Warto przy tym podkreślić, że rodzina dysfunkcyjna to nie zawsze rodzina patologiczna. O patologii zachowań w rodzinie możemy mówić wówczas, gdy dobro dzieci jest zagrożone tj. gdy w rodzinie występuje alkoholizm, narkomania, przemoc itd. Znaczącym problemem jest jednak stygmatyzowanie rodzin dysfunkcyjnych, mieszanie tych dwóch pojęć i schematyczne podejście do pomocy. Takie nastawienie może być szczególnie widoczne w małych miejscowościach lub środowiskach, gdzie problem dysfunkcji jest traktowany „zaściankowo”. Wiąże się to z ukrywaniem przez dzieci z rodzin dysfunkcyjnych problemów, które w rezultacie się pogłębiają i mocniej oddziałują na ich rozwój.
Dziecko z rodziny dysfunkcyjnej w szkole może charakteryzować się brakiem koncentracji, niechęcią uczęszczania na lekcje, co prowadzi do licznych nieobecności, brakiem wywiązywania się z obowiązków uczniowskich tj. odrabianie prac domowych, przynoszenie książek, zeszytów i narzędzi dydaktycznych, zaniedbaniem wyglądu. Oprócz tego mogą pojawić się zachowania kompulsywne, niechęć do współpracy z nauczycielem i uczniami, kłótliwość i nagła zmiana osobowości, którą może wyróżniać:
Funkcjonowanie dziecka z rodziny dysfunkcyjnej w szkole może być zatem odbiegające od „standardowej normy” zachowań i wiązać się z trudnościami adaptacyjnymi do środowiska. Dodatkowo dziecko dysfunkcyjne w szkole może przenosić wzorce nieprawidłowych zachowań w domu tj. sięgać po używki, narkotyki, posługiwać się wulgarnym słownictwem i dążyć do demoralizacji rówieśników w tym zakresie.
Sygnałem dla nauczyciela, że dziecko zmaga się z dysfunkcyjnością w domu, mogą być również zachowania opiekunów/rodziców tj.: rodzic odbiera dziecko w stanie nietrzeźwym, nie rozmawia z dzieckiem lub widoczne jest pomiędzy nim a pociechą napięcie, obojętność lub ignorancja. Opiekunowie nie stawiają się na wywiadówkach, nie reagują na chęć kontaktu ze strony nauczyciela czy zrzucają całą winę na dziecko, sugerując, że się nie uczy, bo jest leniwe.
Oczywiście, żadna z rodzin nie jest idealna, a nauczyciel musi wykazać się rozeznaniem i spostrzegawczością. Symptomów dysfunkcji można się dopatrzeć niemal „w każdej rodzinie”, dlatego istotne jest, aby pomocą objąć tę, która faktycznie tego potrzebuje. Nadgorliwość ze strony nauczyciela czy pedagoga specjalnego może wywołać lawinę problemów, które z drobnych niedociągnięć wychowawczych zostały podniesione do rangi okropnych zaniedbań. Nie każdy uczeń, który kłóci się z nauczycielem podczas lekcji, wyraża swoją odmienną opinię, wykazuje zaburzenia osobowości czy nie odrabia pracy domowej, należy do rodziny dysfunkcyjnej. Być może jest w fazie skoku rozwojowego, okresu buntu lub czuje się przeciążony samym schematem kształcenia, który ostatnimi czas stale się zmienia. To samo tyczy się zachowań ze strony rodziny – nieobecność opiekunów na wywiadówkach czy odprowadzanie dziecka do szkoły przez innego członka rodziny nie świadczy o dysfunkcji. Kluczem jest jednak informacja, dlaczego tak się rzeczy mają i czy kontakt z rodzicami jest możliwy w innych warunkach – niekiedy rodzic ma taką pracę zawodową, która niemożliwa mu stawiennictwo w czasie wywiadówki lub babcia/ dziadek wspierają rodziców wychowawczo, oferując swoją pomoc nad wnukiem, odprowadzając i odbierając go ze szkoły.
Poniżej przedstawiamy metody pomocy dzieciom z rodzin dysfunkcyjnych, które powinny być dostosowane do potrzeb i faktycznego poziomu dysfunkcyjności dziecka.
Więcej na temat pomocy dzieciom z rodzin dysfunkcyjnych uwzględniono w artykule z bliźniaczego magazynu: Dzieci z rodzin dysfunkcyjnych w szkole - Charaktery - magazyn psychologiczny.
Jako nauczyciel regularnie zaopatrujesz się w pomoce dydaktyczne w celu usprawnienia swojej pracy i lepszemu przekazywaniu wiedzy. Mindbook. Zajęcia socjoterapeutyczne. Materiały do pracy z uczniami z dysfunkcjami i zaburzeniami utrudniającymi funkcjonowanie społeczne to pozycja, która może Ci pomóc lepiej dostosować swoje metody wychowawcze do ucznia z rodziny dysfunkcyjnej. Scenariusze zajęć przeznaczone są dla uczniów szkół podstawowych i ponadpodstawowych, dzięki czemu możesz elastycznie dostosować je do potrzeb.
Pamiętaj, że oprócz uruchomienia procedur i sposobów zwalczających dysfunkcje ucznia, niezwykle ważne jest Twoje nastawienie do niego. Szczera chęć pomocy i troska będą przez niego wyczuwalne, a jeśli nie dostrzeże „stereotypowego szufladkowania”, może szybciej otworzyć się na proponowaną przez Ciebie pomoc, co przełoży się na lepszą współpracę i świetny rozwój w każdej dziedzinie.
